W poniedziałek 30 czerwca 2025 roku odbył się międzynarodowy webinar na temat mapowania sektora pozarządowego zajmującego się dziedzictwem kulturowym w Europie Środkowej i Wschodniej. W trakcie wydarzenia zaprezentowane zostały wyniki pionierskiego badania, które zostało opublikowane w raporcie zatytułowanym „Mapping of the Central and Eastern European non-governmental heritage sector: Report”. Wydarzenie, w którym wzięło udział około 70 osób reprezentujących różne środowiska – naukowców, ekspertów-praktyków, a także przedstawicieli organizacji pozarządowych oraz instytucji europejskich – stanowiło doskonałą platformę do wymiany doświadczeń, refleksji i wyznaczania kierunków rozwoju sektora NGO działającego w obszarze dziedzictwa kulturowego.
W pierwszej części wydarzenia, które prowadziły współautorki raportu, dr Katarzyna Jagodzińska, kierowniczka Europa Nostra Heritage Hub w Krakowie, oraz jej zastępczyni, dr Joanna Senetra-Szeliga, głos zabrała sekretarz generalna Europa Nostra Sneška Quaedvlieg-Mihailović. Wyraziła ona uznanie dla wyników badania, podkreślając jego wartość w kontekście identyfikacji wyzwań, przed którymi stoi sektor. Zwróciła uwagę na kluczowe wartości sektora oraz potrzebę dalszego mapowania, które ma na celu zwiększenie jego wpływu na politykę zarówno europejską, jak i krajową, a także wspieranie partnerstw między instytucjami a organizacjami pozarządowymi.
Następnie miało miejsce wystąpienie Georga Häuslera, dyrektora ds. kultury, kreatywności i sportu w DG EAC w Komisji Europejskiej. Podkreślił znaczenie danych i mapowań dla tworzenia skutecznych polityk publicznych. Zaznaczył, że zrozumienie struktury sektora oraz posiadanie aktualnych, rzetelnych informacji są niezbędne do opracowania zharmonizowanych mechanizmów wsparcia i strategii rozwojowych.
Na koniec prof. Jacek Purchla, wiceprezydent Europa Nostra, zwrócił uwagę na rolę społeczeństwa obywatelskiego oraz potencjał ludzi zaangażowanych w działalność sektora. Podkreślił potrzebę tworzenia struktur sieciowych, lokalnych centrów i partnerstw, które mogą wspierać rozwój organizacji w regionie. Dodał również, że sektor musi dostosować się do nowych wyzwań, takich jak transformacja cyfrowa i ekologiczna, aby skutecznie odpowiadać na obecne potrzeby.
W drugiej części spotkania nastąpiła prezentacja raportu, przygotowanego przez zespół badaczy z Europa Nostra Heritage Hub w Krakowie oraz Centrum Cyfrowego w Warszawie. Dr Katarzyna Jagodzińska, dr Joanna Senetra-Szeliga i dr Aleksandra Janus podsumowały wnioski płynące z badania. Dokument stanowi odpowiedź na pilną potrzebę uzupełnienia braków w wiedzy na temat skali, charakterystyki oraz wyzwań sektora pozarządowego zajmującego się dziedzictwem w regionie, którego wielkość oszacowano na około 33 500 podmiotów. Z badań wynika, że sektor jest raczej rozdrobniony, ale działa dynamicznie, opierając się na głęboko zakorzenionych wartościach społecznych i poczuciu misji. Pojawiające się często poczucie braku uznania ze strony władz i społeczeństwa, w połączeniu z trudnościami finansowymi, stanowi główną przyczynę wypalenia zawodowego pracowników sektora oraz obniżonego poczucia satysfakcji z wykonywanej działalności. Zainteresowanie młodych ludzi oraz odnowa pokoleniowa w organizacjach są również wymieniane jako kluczowe wyzwania, które stoją przed sektorem. Aby działalność sektorowa mogła być skuteczna i sprawnie funkcjonować, konieczna jest z jednej strony zmiana postrzegania organizacji pozarządowych i większe docenienie ich wysiłków, z drugiej zaś – reforma wsparcia finansowego oraz organizacyjnego.
Zaprezentowane wnioski, kondycja sektora i wyzwania stojące przed nim w Europie Środkowej i Wschodniej otworzyły dyskusję, w której uczestniczyli Georg Häusler, Agata Wąsowska-Pawlik, członkini zarządu Europa Nostra oraz dyrektorka Międzynarodowego Centrum Kultury w Krakowie, a także przedstawiciele czterech organizacji pozarządowych wymienionych w raporcie: Łucja Cieślar, wiceprezeska Stowarzyszenia Serfenta z Cieszyna Katarzyna Sosenko, prezeska Fundacji Zbiorów Rodziny Sosenków – Muzeum Zabawek w Krakowie, Caroline Fernolend, prezydentka Mihai Eminescu Trust z Rumunii, Anna Szekely,wiceprezeska i dyrektor wykonawcza Tășuleasa Social – Via Transilvanica z Rumunii oraz Stsiapan Stureika, profesor na Europejskim Uniwersytecie Humanistycznym w Wilnie, który współpracował przy zbieraniu materiałów i realizacji badań empirycznych z terenu Białorusi. Wszyscy uczestnicy zgodnie podkreślali kluczową rolę sektora NGO w ochronę, promocję i budowanie dziedzictwa kulturowego w Europie Środkowej i Wschodniej.
„Sektor NGO jest kluczowy dla kształtowania polityk społecznych i ochrony dziedzictwa, ale wymaga stabilnych źródeł finansowania i wsparcia w procesie odnowy pokoleniowej” – podkreślała Agata Wąsowska-Pawlik.
„Mamy dużą różnorodność i wiele odmian [w ramach sektora], co jest jego atutem i siłą. Jednakże, jeśli chodzi o bycie rozpoznawalnym, słyszanym i wysłuchanym, fakt, że sektor jest bardzo rozproszony i niejednorodny, nie zawsze działa na naszą korzyść. Muszę się z tym zmierzyć. Mimo to, uważam, że powinniśmy docenić bogactwo tej różnorodności, jednocześnie wspierając organizacje w zyskaniu mocniejszego głosu i większego wpływu na proces podejmowania decyzji w dziedzinie dziedzictwa kulturowego” – zwracał uwagę Georg Häusler.
Dr Stsiapan Stureika zwrócił uwagę na rolę dziedzictwa kulturowego w budowaniu relacji społecznych i tożsamości narodowej, nawet w warunkach niedemokratycznych reżimów. Podkreślił, że na Białorusi dziedzictwo pełni funkcję sieci, która scala społeczność i pozwala zachować własną tożsamość mimo trudnych warunków politycznych. Jedną z możliwych odpowiedzi na problemy związane z brakiem stabilności finansowej, przemęczeniem czy brakiem stabilnej pracy – choć nie rozwiązaniem wszystkich problemów – jest ekonomizacja, o której podczas dyskusji mówiła Łucja Cieślar ze Stowarzyszenia Serfenta:
„Wierzymy, że dziedzictwo jest niezwykle cenne i stanowi ważną część ludzkiego życia. (…) Jednak, mimo że sytuacja polityczna powoduje, iż fundusze na kulturę maleją z roku na rok – co stanowi poważne wyzwanie dla całego naszego sektora – rozwiązaniem jest połączenie z miejscem, gdzie są dostępne środki finansowe, czyli z rynkiem. W związku z tym w naszym stowarzyszeniu wybieramy drogę ekonomizacji i monetyzacji usług związanych z dziedzictwem niematerialnym.”
Również pozostali rozmówcy zwracali uwagę na te wyzwanie, dodając do listy inne: rozdrobnienie sektora czy brak społecznego czy politycznego uznania.
„Dla nas jest niezwykle ważne, aby mieć ciągłość w naszej pracy. Nie możemy rozpocząć projektu, pracować trzy lata w wiosce, a następnie odejść i wrócić po kilku latach, kiedy znowu otrzymamy dotację” – Caroline Fernolend z Mihai Eminescu Trust (Rumunia), dodając: „Naszym największym wyzwaniem, moim wyzwaniem, jest zdobycie uznania. (…) Kiedy idziemy pracować w wiosce, muszę iść do burmistrza i powiedzieć mu, że nie robimy niczego przeciwko niemu. Ponieważ w Rumunii, często władze postrzegają organizacje non-profit jako ludzi, którzy działają przeciw systemowi (…)”.
Dyskusja obejmowała zarówno analizę obecnej sytuacji, jak i rekomendacje na przyszłość. Wskazano na konieczność rozbudowy sieci sektorowej, co poprawi koordynację, wymianę doświadczeń i wspólne inicjatywy na różnych poziomach. Ważną rekomendacją dla sektora jest także konieczność zacieśnienia współpracy różnych podmiotów wewnątrz środowiska:
,,Postrzegamy korzyści ze współpracy jako nową przewagę konkurencyjną. Partnerstwa z innymi organizacjami przynoszą wyraźne korzyści, od wymiany wiedzy po tworzenie silniejszych, zjednoczonych głosów, które pomagają nam osiągać większy wpływ. Zawsze byliśmy świetnymi partnerami dla innych NGO. Starałyśmy się pomagać innym, by rozpoczęły działalność i mogły się rozwijać. ” – podkreślała Anna Szekely, Tășuleasa Social – Via Transilvanica (Rumunia).
Podkreślano także konieczność promowania wartości dziedzictwa kulturowego wśród samorządowców i polityków, aby zwiększyć wsparcie dla NGO. Wielokrotnie podkreślano kluczową rolę społeczeństwa obywatelskiego i pasji zaangażowanych ludzi. Mimo rozdrobnienia sektora i jego często niedocenianego charakteru, to właśnie ich entuzjazm, wizja i determinacja są głównymi czynnikami zapewniającymi sukces i trwałość. To one napędzają organizacje do działania mimo trudności i ograniczeń.
„Jesteśmy ludźmi, którzy wypełniają lukę w władzach publicznych. Tworzymy działania, które nie są w stanie być wykonane przez instytucje. I to jest wielka siła, którą mamy. Mamy wielką energię i pasję do tworzenia tych projektów” – zaznaczała Katarzyna Sosenko, prezeska Fundacji Zbiorów Rodziny Sosenków – Muzeum Zabawek w Krakowie.
Eksperci zgodzili się, że przedstawiony raport „Mapping of the Central and Eastern European non-governmental heritage sector” stanowi ważny krok naprzód w rozpoznaniu wielkości środowiska, jego charakterystyki oraz wyzwań. Jego lektura pozwoli nie tylko na lepsze zrozumienie sektora NGO zaangażowanego w ochronę, promocję i budowanie dziedzictwa kulturowego w Europie Środkowej i Wschodniej, ale także utoruje drogę do opracowania rekomendacji i działań strategicznych na rzecz jego wzmocnienia, poprawy warunków finansowych i organizacyjnych oraz zwiększenia wpływu na polityków. Webinar zakończył się apelem o dalsze, intensywne współdziałanie różnych interesariuszy — instytucji europejskich, władz krajowych, lokalnych społeczności oraz sektora NGO — aby wspólnie pracować na rzecz zachowania i rozwoju dziedzictwa kulturowego. Tylko synergia może zapewnić, że głos przeszłości zostanie usłyszany przez przyszłe pokolenia.
