Projektem kieruje dr Olga Kich-Masłej z Zakładu Studiów Polsko-Ukraińskich, a realizuje go we współpracy z dr Katarzyną Jagodzińską z Instytutu Studiów Europejskiej i jednocześnie kierowniczką Huba Europa Nostra oraz zespołem Huba. W ramach projektu realizowane są trzy wyjazdy studyjne w rejony Nadsania, Łemkowszczyzny i Podlasia, w wyniku których powstają materiały do Społecznego archiwum aktywizmu na rzecz dziedzictwa w Europie Środkowej i Wschodniej oraz anglojęzyczne reportaże dźwiękowe (podcasty).
W literaturze dotyczącej stanu zachowania dziedzictwa terenów postmigracyjnych Polski południowo-wschodniej, jak również w ogólnopolskiej przestrzeni informacyjnej, ciągle zbyt mało uwagi poświęca się spuściźnie ukraińskiej. I chociaż od 1989 roku zaczęto coraz częściej i swobodniej poruszać ten temat oraz znacząco poszerzono wiedzę w tym obszarze, to – mimo wszystko – kwestia dziedzictwa ukraińskiego nadal nie jest w stopniu wystarczającym obecna w narracjach naukowych, publicystycznych oraz praktykach administracji publicznej przygranicznych regionów Polski.
W obecnych granicach Polski znajduje się ponad tysiąc miejscowości poukraińskich, których materialne i niematerialne dziedzictwo zostało zniszczone, zapomniane i wyparte ze świadomości społecznej, stało się „przezroczyste”, z kolei obiekty, które mimo postępującej destrukcji pozostały widoczne w krajobrazie kulturowym postmigracyjnych obszarów, nierzadko opatrzono etykietą z napisem „trudne dziedzictwo”.
W Polsce w okresie poprzedzającym II wojnę światową mieszkało ponad pięć milionów przedstawicieli ukraińskiej mniejszości narodowej, natomiast w granicach wytyczonych w lipcu 1944 r. pozostało jej około 700 tysięcy. Ukraińcy na obszarze Podlasia, Hrubieszowszczyzny, Nadsania, Bojkowszczyzny i Łemkowszczyzny nie byli ludnością napływową. Teren, na którym mieszkali, w sposób naturalny stanowił polsko-ukraińskie pogranicze. Kultura polska i ukraińska wzajemnie się przenikały, a ich przedstawiciele, podlegając wpływom kultury nierodzimej, równocześnie dążyli do zachowania własnej tożsamości narodowej. Nowa granica oraz przyszłe dyrektywy gwałtownie zmieniły życie tych 700 tysięcy obywateli polskich, z których prawie 500 tysięcy osób wysiedlonych w latach 1944–1946 do ZSRR i 150 tysięcy w 1947 roku w ramach Akcji „Wisła”, na ziemie zachodnie i północne Polski.
W połowie lat 40. XX wieku, kiedy ustały procesy przymusowego przemieszczania się, doszło do nałożenia się trzech procesów i ich skutków: 1) gwałtownego niszczenia dorobku poprzedników; 2) zderzenia kultur; 3) budowania od podstaw nowego ustroju politycznego, co przyczyniło się do zniszczenia przede wszystkim dziedzictwa niematerialnego tzw. polskich Ukraińców.
Zasiedlenie obszarów południowo-wschodniej Polski ludnością napływową, systemowe odcięcie od funkcjonujących tu przez wieki szlaków komunikacyjnych i kulturowych, a przede wszystkim od wiedzy o dotychczasowym dziedzictwie, sprowadzenie tych obszarów w okresie PRL do funkcji strefy przygranicznej funkcjonującej pod specjalnym nadzorem sprawiło, że pogranicze boryka się z problemem wyparcia poczucia lokalnej tożsamości i zmaga z niemożnością zakorzenienia.
1) Region Nadsania: przystanek Przemyśl
Tematy, które w tym regionie zostały podjęte:
– Ukraiński Dom w Przemyślu – „dom dla wszystkich” (historia i współczesność) [Igor Horków]
– Ukraiński folklor muzyczny regionu Nadsania [zespoły „Krajka” i „Krajeczka” wykonujące oryginalny folklor muzyczny Nadsania, zespół HrayBery, którego repertuar to głównie utwory taneczne (kozackie, mazurki, polki i walce) zrekonstruowane na podstawie archiwalnych nagrań zrealizowanych przez ukraińskich badaczy na ziemiach ukraińskich]
– Ukraiński strój ludowy regionu Nadsania [Maria Tucka i kolekcja Perły pogranicza]
– Ukraińska wycinanka regionu Nadsania [Maria Mryczko i projekty wycinankarskie realizowane w ramach działań Domu Ukraińskiego]
W celu realizacji projektu nawiązano współpracę z następującymi organizacjami i grupami w regionie: Dom Ukraiński w Przemyślu (dyrektor Igor Horków), Zespołem śpiewu tradycyjnego „Krajka” (kierowniczka Tatiana Czarna-Nakonieczna), Perły Pogranicza (sekcja zajmująca się tradycyjnym strojem Nadsania – Maria Tucka); Fundacja odrodzenia, badań i rozwoju dziedzictwa kulturowego ziemii przemyskiej „Strywihor”.
2) Region Łemkowszczyzny: przystanek Nowica (powiat Gorlice)
Tematy, które w tym regionie zostały podjęte:
– Działania mające na celu ochronę oraz propagowanie dziedzictwa kulturowego Łemkowszczyzny prowadzone przez Fundację NOWYCIA im. Stefanii i Michała Markowiczów; malarstwo Nikifora w zbiorach Michała Markowicza [Michał Markowicz Fundacja NOWYCIA]
– Dziedzictwo wsi Łosie; maziarstwo; tradycja łemkowskiej „Watry”; działania dotyczące ochrony dziedzictwa Łemkowszczyzny prowadzone przez Zjednoczenie Łemków w Polsce, problemy tożsamościowe Łemków [Wasyl Szlanta]
– Język Łemków [Anna Czuchta]
– Folklor muzyczny regionu Łemkowszczyzny [Julia Doszna – pieśniarka łemkowska]
– Kamieniarstwo [Szymon Modrzejewski, Stowarzyszenie „Magurycz”]
– Kuchnia [tradycyjna kuchnia łemkowska – Grażyna Betlej-Furman, „Swystowy sad” w Ropkach, Anna Czuchta – Majsternia Karpat w Sękowej]
– Łemkowska „krywulka” [Anna Dobrowolska, prof. Robert Andrzej Dul]
W celu realizacji działań nawiązano współpracę z następującymi organizacjami w regionie: Zjednoczenie Łemków; Fundacja NOWYCIA im. Stefanii i Michała Markowiczów, Stowarzyszenie „Magurycz”, Majsternia Karpat, Gospodarstwo Agroturystyczne „Swystowy sad” w Ropkach.
3) Region Podlasia
John Beauchamp i Katarzyna Jagodzińska, członkowie zespołu Europa Nostra Heritage Hub w Krakowie, odwiedzają lokalny skansen Koźliki, gdzie rozmawiają z Jerzym Misiejukiem, jego założycielem, przedstawicielem ukraińskiej społeczności Podlasia.
W tym odcinku poznajemy również kilku lokalnych aktywistów i badaczy związanych z Podlaskim Instytutem Naukowym w Bielsku Podlaskim. Słyszymy głos dziennikarza Jerzego Gawryluka, redaktora naczelnego ukraińskojęzycznej gazety „Nad Buhom i Narwoju”, poetki Eugenii Gawryluk, nauczycielek Elżbiety Tomczuk z Bielska Podlaskiego oraz Ireny Wiszenko z Czeremchy, skąd pochodzi zespół pieśni ukraińskiej młodzieży ,,Hiłoczka”. Spotykamy także Marię Ryżyk, przewodniczącą Związku Ukraińców Podlasia.
