Projektem kieruje dr Olga Kich-Masłej z Zakładu Studiów Polsko-Ukraińskich, a realizuje go we współpracy z dr Katarzyną Jagodzińską z Instytutu Studiów Europejskiej i jednocześnie kierowniczką Huba Europa Nostra oraz zespołem Huba. W ramach projektu realizowane są trzy wyjazdy studyjne w rejony Nadsania, Łemkowszczyzny i Podlasia, w wyniku których powstają materiały do Społecznego archiwum aktywizmu na rzecz dziedzictwa w Europie Środkowej i Wschodniej oraz anglojęzyczne reportaże dźwiękowe (podcasty).
W literaturze dotyczącej stanu zachowania dziedzictwa terenów postmigracyjnych Polski południowo-wschodniej, jak również w ogólnopolskiej przestrzeni informacyjnej, ciągle zbyt mało uwagi poświęca się spuściźnie ukraińskiej. I chociaż od 1989 roku zaczęto coraz częściej i swobodniej poruszać ten temat oraz znacząco poszerzono wiedzę w tym obszarze, to – mimo wszystko – kwestia dziedzictwa ukraińskiego nadal nie jest w stopniu wystarczającym obecna w narracjach naukowych, publicystycznych oraz praktykach administracji publicznej przygranicznych regionów Polski.
W obecnych granicach Polski znajduje się ponad tysiąc miejscowości poukraińskich, których materialne i niematerialne dziedzictwo zostało zniszczone, zapomniane i wyparte ze świadomości społecznej, stało się „przezroczyste”, z kolei obiekty, które mimo postępującej destrukcji pozostały widoczne w krajobrazie kulturowym postmigracyjnych obszarów, nierzadko opatrzono etykietą z napisem „trudne dziedzictwo”.
W Polsce w okresie poprzedzającym II wojnę światową mieszkało ponad pięć milionów przedstawicieli ukraińskiej mniejszości narodowej, natomiast w granicach wytyczonych w lipcu 1944 r. pozostało jej około 700 tysięcy. Ukraińcy na obszarze Podlasia, Hrubieszowszczyzny, Nadsania, Bojkowszczyzny i Łemkowszczyzny nie byli ludnością napływową. Teren, na którym mieszkali, w sposób naturalny stanowił polsko-ukraińskie pogranicze. Kultura polska i ukraińska wzajemnie się przenikały, a ich przedstawiciele, podlegając wpływom kultury nierodzimej, równocześnie dążyli do zachowania własnej tożsamości narodowej. Nowa granica oraz przyszłe dyrektywy gwałtownie zmieniły życie tych 700 tysięcy obywateli polskich, z których prawie 500 tysięcy osób wysiedlonych w latach 1944–1946 do ZSRR i 150 tysięcy w 1947 roku w ramach Akcji „Wisła”, na ziemie zachodnie i północne Polski.
W połowie lat 40. XX wieku, kiedy ustały procesy przymusowego przemieszczania się, doszło do nałożenia się trzech procesów i ich skutków: 1) gwałtownego niszczenia dorobku poprzedników; 2) zderzenia kultur; 3) budowania od podstaw nowego ustroju politycznego, co przyczyniło się do zniszczenia przede wszystkim dziedzictwa niematerialnego tzw. polskich Ukraińców.
Zasiedlenie obszarów południowo-wschodniej Polski ludnością napływową, systemowe odcięcie od funkcjonujących tu przez wieki szlaków komunikacyjnych i kulturowych, a przede wszystkim od wiedzy o dotychczasowym dziedzictwie, sprowadzenie tych obszarów w okresie PRL do funkcji strefy przygranicznej funkcjonującej pod specjalnym nadzorem sprawiło, że pogranicze boryka się z problemem wyparcia poczucia lokalnej tożsamości i zmaga z niemożnością zakorzenienia.
1) Region Nadsania: przystanek Przemyśl
Tematy, które w tym regionie zostały podjęte:
– Ukraiński Dom w Przemyślu – „dom dla wszystkich” (historia i współczesność) [Igor Horków]
– Ukraiński folklor muzyczny regionu Nadsania [zespoły „Krajka” i „Krajeczka” wykonujące oryginalny folklor muzyczny Nadsania, zespół HrayBery, którego repertuar to głównie utwory taneczne (kozackie, mazurki, polki i walce) zrekonstruowane na podstawie archiwalnych nagrań zrealizowanych przez ukraińskich badaczy na ziemiach ukraińskich]
– Ukraiński strój ludowy regionu Nadsania [Maria Tucka i kolekcja Perły pogranicza]
– Ukraińska wycinanka regionu Nadsania [Maria Mryczko i projekty wycinankarskie realizowane w ramach działań Domu Ukraińskiego]
W celu realizacji projektu nawiązano współpracę z następującymi organizacjami i grupami w regionie: Dom Ukraiński w Przemyślu (dyrektor Igor Horków), Zespołem śpiewu tradycyjnego „Krajka” (kierowniczka Tatiana Czarna-Nakonieczna), Perły Pogranicza (sekcja zajmująca się tradycyjnym strojem Nadsania – Maria Tucka); Fundacja odrodzenia, badań i rozwoju dziedzictwa kulturowego ziemii przemyskiej „Strywihor”.
2) Region Łemkowszczyzny: przystanek Nowica (powiat Gorlice)
Tematy, które w tym regionie zostały podjęte:
– Działania mające na celu ochronę oraz propagowanie dziedzictwa kulturowego Łemkowszczyzny prowadzone przez Fundację NOWYCIA im. Stefanii i Michała Markowiczów; malarstwo Nikifora w zbiorach Michała Markowicza [Michał Markowicz Fundacja NOWYCIA]
– Dziedzictwo wsi Łosie; maziarstwo; tradycja łemkowskiej „Watry”; działania dotyczące ochrony dziedzictwa Łemkowszczyzny prowadzone przez Zjednoczenie Łemków w Polsce, problemy tożsamościowe Łemków [Wasyl Szlanta]
– Język Łemków [Anna Czuchta]
– Folklor muzyczny regionu Łemkowszczyzny [Julia Doszna – pieśniarka łemkowska]
– Kamieniarstwo [Szymon Modrzejewski, Stowarzyszenie „Magurycz”]
– Kuchnia [tradycyjna kuchnia łemkowska – Grażyna Betlej-Furman, „Swystowy sad” w Ropkach, Anna Czuchta – Majsternia Karpat w Sękowej]
– Łemkowska „krywulka” [Anna Dobrowolska, prof. Robert Andrzej Dul]
W celu realizacji działań nawiązano współpracę z następującymi organizacjami w regionie: Zjednoczenie Łemków; Fundacja NOWYCIA im. Stefanii i Michała Markowiczów, Stowarzyszenie „Magurycz”, Majsternia Karpat, Gospodarstwo Agroturystyczne „Swystowy sad” w Ropkach.
3) Region Podlasia
John Beauchamp i Katarzyna Jagodzińska, członkowie zespołu Europa Nostra Heritage Hub w Krakowie, odwiedzają lokalny skansen Koźliki, gdzie rozmawiają z Jerzym Misiejukiem, jego założycielem, przedstawicielem ukraińskiej społeczności Podlasia.
W tym odcinku poznajemy również kilku lokalnych aktywistów i badaczy związanych z Podlaskim Instytutem Naukowym w Bielsku Podlaskim. Słyszymy głos dziennikarza Jerzego Gawryluka, redaktora naczelnego ukraińskojęzycznej gazety „Nad Buhom i Narwoju”, poetki Eugenii Gawryluk, nauczycielek Elżbiety Tomczuk z Bielska Podlaskiego oraz Ireny Wiszenko z Czeremchy, skąd pochodzi zespół pieśni ukraińskiej młodzieży ,,Hiłoczka”. Spotykamy także Marię Ryżyk, przewodniczącą Związku Ukraińców Podlasia.
3 grudnia 2024 roku zakończyliśmy projekt dyskusją panelową zatytułowaną „Niematerialne dziedzictwo Ukraińców w Polsce: Co dalej?”. Spotkanie odbyło się w siedzibie Wydziału Studiów Międzynarodowych i Politycznych Uniwersytetu Jagiellońskiego, który projekt prowadzi, a realizuje go we współpracy z Hubem Europa Nostra.
Z tytułowym pytaniem – Co dalej z tym dziedzictwem, aby przetrwało, aby się rozwijało, aby budziło zainteresowanie, aby było doceniane? – mierzyła się dwunastka reprezentantów społeczności ukraińskiej Nadsania, Łemkowszczyzny i Podlasia. Wydarzenie otworzył profesor Piotr Bajor, Dziekan Wydziału Studiów Międzynarodowych i Politycznych. Dyskusję poprzedziła krótka prezentacja efektów projektu – nagrań, które w dwóch różnych formułach są dostępne do odsłuchania w kanałach prowadzonych przez Hub.
W czasie realizacji projektu podróżowaliśmy, poznawaliśmy wyjątkowych ludzi zajmujących się dziedzictwem kulturowym, dbających o to, aby ukraińskie dziedzictwo niematerialne trwało i rozwijało się, mimo przeciwności. Jednym z celów było opowiedzenie o tych działaniach, miejscach, praktykach i ludziach, którzy za nimi stoją, szerszej publiczności. Nie po polsku, nie po ukraińsku, ale po angielsku, aby osoby spoza tych kręgów językowych, w całej Europie, na całym świecie, mogły się o tym dziedzictwie dowiedzieć.
Stworzyliśmy tryptyk podkastów dźwiękowych, które są częścią serii produkowanej przez Europa Nostra Heritage Hub „Ukraine Heritage Spotlight” – każdy odcinek jest poświęcony innemu regionowi, jaki odwiedziliśmy: Nadsaniu, Łemkowszczyźnie, i Podlasiu. Wszystkie są dostępne do odsłuchania na kanale Spotify „Holistic Heritage”. W podcastach znalazły się jedynie fragmenty rozmów, jakie przeprowadziliśmy, natomiast w całości zamieściliśmy je w naszej nowej przestrzeni: Społecznym archiwum aktywizmu na rzecz dziedzictwa w Europie Środkowej i Wschodniej, które z okazji spotkania miało swoją premierę. Można w nim wysłuchać opowieści osób, które wzięły udział w dyskusji panelowej oraz wielu innych, których spotkaliśmy.
Naszymi panelistami w dyskusji byli:
Grażyna Betlej-Furman (Łemkowszcyzna) Kultywuje oraz popularyzuje tradycje kulinarne z rodzinnego, łemkowskiego domu w Ropkach, gdzie prowadzi gospodarstwo agroturystyczne „Swystowy Sad”. Autorka książki „Kuchnia łemkowska z Ropek. Częstujcie się!”
Anna Czuchta (Łemkowszcyzna) Językoznawczyni, zielarka-fitoterapeutka, wspólnie z Piotrem Jasionem kieruje Stowarzyszeniem Civitas Nostra oraz „Majsternią Karpat”, zlokalizowaną na granicy Beskidu Niskiego
Igor Horków (Nadsanie) Dyrektor Domu Ukraińskiego w Przemyślu, który od stu dwudziestu lat jest centrum działalności kulturalnej społeczności ukraińskiej regionu Nadsania
Michał Markowicz (Łemkowszczyzna) Kolekcjoner malarstwa, w tym obrazów Epifaniusza Drowniaka, znanego jako Nikifor. W 2023 roku wraz z żoną Stefanią Markowicz założył Fundację Nowycia – ośrodek ukraińskiej kultury i historii na Łemkowszczyźnie
dr hab. Dorota Misiejuk (Podlasie) Profesor Uniwersytetu w Białymstoku, realizatorka szeregu projektów i programów z zakresu komunikacji i dziedzictwa kulturowego, redaktor naczelna kwartalnika „Kultura i Edukacja”
Jerzy Misiejuk (Podlasie) Dziennikarz, redaktor oraz producent telewizyjny i radiowy. Współzałożyciel, współwłaściciel i budowniczy skansenu w Białowieży oraz współzałożyciel i współwłaściciel skansenu w Koźlikach nad Narwią
Szymon Modrzejewski (Łemkowszczyzna) Zajmuje się renowacją kamiennych nagrobków na cmentarzach wszystkich wyznań i religii a także innych zabytków kultury materialnej na terenie Bieszczadów, Beskidu Niskiego, Gór Sanocko-Turczańskich, Roztocza, Zachodniej Ukrainy i Dolnego Śląska. Laureat Nagrody Dziedzictwa Europejskiego | Nagrody Europa Nostra 2011
Tatiana Nakonieczna (Nadsanie) Folklorystka, badaczka, lokalna działaczka, od ponad 13 lat kieruje zespołem śpiewaczym „Krajka” i dziecięcym zespołem „Krajeczka”, z którymi poszukuje dawnego brzmienia ukraińskich pieśni polsko-ukraińskiego pogranicza
Maksym Nakonieczny (Nadsanie) Współtwórca zespołu HrayBery
Eugeniusz Ryżyk (Podlasie) Dziennikarz radiowy, jeden z twórców Ukraińskiego Pisma Podlasia „Nad Buhom i Narwoju”. Inicjator odrodzenia nauczania języka ukraińskiego na Podlasiu
Wacław Szlanta (Łemkowszczyzna), Wieloletni działacz Zjednoczenia Łemków w Polsce, organizator sztandarowego projektu tej organizacji – Łemkowskiej Watry w Zdyni (w lipcu 2024 r. odbyła się jej 42 edycja)
Maria Tucka (Nadsanie) Lokalna edukatorka, wypromowała ukraińskie regionalne stroje Nadsania w tym kolekcję etnograficzną „Perły Pogranicza”. Kieruje sekcją zajmującą się tradycyjnym strojem regionu Nadsanie działającą przy Domu Ukraińskim w Przemyślu
W drugiej części spotkania salę wypełniły dźwięki zespołu HrayBery | ГрайБери. Zespół działa od 2023 roku, przywraca do życia zapomnianą muzykę powstałą na styku dwóch kultur – polskiej i ukraińskiej. Repertuar zespołu to przede wszystkim utwory taneczne (kozaki, kołomyjki, mazurki, polki i walce) zrekonstruowane na podstawie archiwalnych źródeł: nut oraz nagrań audio. Melodie te zostały zebrane przez ukraińskich i polskich badaczy w dorzeczu Sanu oraz w innych częściach Galicji Wschodniej. Instrumenty używane przez zespół (skrzypce, cymbały, bęben i bas) były powszechne na tych terenach już od końca XVI wieku. Nagranie ze spotkania niebawem udostępnimy w Społecznym archiwum.
Projektem „Niematerialne dziedzictwo kulturowe Ukraińców w Polsce: mapowanie i upowszechnianie” kieruje dr Olga Kich-Masłej z Zakładu Studiów Polsko-Ukraińskich, a realizuje go we współpracy z dr Katarzyną Jagodzińską z Instytutu Studiów Europejskiej i jednocześnie kierowniczką Huba Europa Nostra oraz zespołem Huba: Johnem Beauchampem i dr Joanną Dziadowiec-Greganić.