Używamy plików cookie, aby pomóc użytkownikom w sprawnej nawigacji i wykonywaniu określonych funkcji. Szczegółowe informacje na temat wszystkich plików cookie odpowiadających poszczególnym kategoriom zgody znajdują się poniżej.
Pliki cookie sklasyfikowane jako „niezbędne” są przechowywane w przeglądarce użytkownika, ponieważ są niezbędne do włączenia podstawowych funkcji witryny....
Niezbędne pliki cookie mają kluczowe znaczenie dla podstawowych funkcji witryny i witryna nie będzie działać w zamierzony sposób bez nich. Te pliki cookie nie przechowują żadnych danych umożliwiających identyfikację osoby.
Funkcjonalne pliki cookie pomagają wykonywać pewne funkcje, takie jak udostępnianie zawartości witryny na platformach mediów społecznościowych, zbieranie informacji zwrotnych i inne funkcje stron trzecich.
Analityczne pliki cookie służą do zrozumienia, w jaki sposób użytkownicy wchodzą w interakcję z witryną. Te pliki cookie pomagają dostarczać informacje o metrykach liczby odwiedzających, współczynniku odrzuceń, źródle ruchu itp.
Wydajnościowe pliki cookie służą do zrozumienia i analizy kluczowych wskaźników wydajności witryny, co pomaga zapewnić lepsze wrażenia użytkownika dla odwiedzających.
Reklamowe pliki cookie służą do dostarczania użytkownikom spersonalizowanych reklam w oparciu o strony, które odwiedzili wcześniej, oraz do analizowania skuteczności kampanii reklamowej.
Projektem kieruje dr Olga Kich-Masłej z Zakładu Studiów Polsko-Ukraińskich, a realizuje go we współpracy z dr Katarzyną Jagodzińską z Instytutu Studiów Europejskiej i jednocześnie kierowniczką Huba Europa Nostra oraz zespołem Huba. W ramach projektu realizowane są trzy wyjazdy studyjne w rejony Nadsania, Łemkowszczyzny i Podlasia, w wyniku których powstają materiały do Społecznego archiwum aktywizmu na rzecz dziedzictwa w Europie Środkowej i Wschodniej oraz anglojęzyczne reportaże dźwiękowe (podcasty).
W literaturze dotyczącej stanu zachowania dziedzictwa terenów postmigracyjnych Polski południowo-wschodniej, jak również w ogólnopolskiej przestrzeni informacyjnej, ciągle zbyt mało uwagi poświęca się spuściźnie ukraińskiej. I chociaż od 1989 roku zaczęto coraz częściej i swobodniej poruszać ten temat oraz znacząco poszerzono wiedzę w tym obszarze, to – mimo wszystko – kwestia dziedzictwa ukraińskiego nadal nie jest w stopniu wystarczającym obecna w narracjach naukowych, publicystycznych oraz praktykach administracji publicznej przygranicznych regionów Polski.
W obecnych granicach Polski znajduje się ponad tysiąc miejscowości poukraińskich, których materialne i niematerialne dziedzictwo zostało zniszczone, zapomniane i wyparte ze świadomości społecznej, stało się „przezroczyste”, z kolei obiekty, które mimo postępującej destrukcji pozostały widoczne w krajobrazie kulturowym postmigracyjnych obszarów, nierzadko opatrzono etykietą z napisem „trudne dziedzictwo”.
W Polsce w okresie poprzedzającym II wojnę światową mieszkało ponad pięć milionów przedstawicieli ukraińskiej mniejszości narodowej, natomiast w granicach wytyczonych w lipcu 1944 r. pozostało jej około 700 tysięcy. Ukraińcy na obszarze Podlasia, Hrubieszowszczyzny, Nadsania, Bojkowszczyzny i Łemkowszczyzny nie byli ludnością napływową. Teren, na którym mieszkali, w sposób naturalny stanowił polsko-ukraińskie pogranicze. Kultura polska i ukraińska wzajemnie się przenikały, a ich przedstawiciele, podlegając wpływom kultury nierodzimej, równocześnie dążyli do zachowania własnej tożsamości narodowej. Nowa granica oraz przyszłe dyrektywy gwałtownie zmieniły życie tych 700 tysięcy obywateli polskich, z których prawie 500 tysięcy osób wysiedlonych w latach 1944–1946 do ZSRR i 150 tysięcy w 1947 roku w ramach Akcji „Wisła”, na ziemie zachodnie i północne Polski.
W połowie lat 40. XX wieku, kiedy ustały procesy przymusowego przemieszczania się, doszło do nałożenia się trzech procesów i ich skutków: 1) gwałtownego niszczenia dorobku poprzedników; 2) zderzenia kultur; 3) budowania od podstaw nowego ustroju politycznego, co przyczyniło się do zniszczenia przede wszystkim dziedzictwa niematerialnego tzw. polskich Ukraińców.
Zasiedlenie obszarów południowo-wschodniej Polski ludnością napływową, systemowe odcięcie od funkcjonujących tu przez wieki szlaków komunikacyjnych i kulturowych, a przede wszystkim od wiedzy o dotychczasowym dziedzictwie, sprowadzenie tych obszarów w okresie PRL do funkcji strefy przygranicznej funkcjonującej pod specjalnym nadzorem sprawiło, że pogranicze boryka się z problemem wyparcia poczucia lokalnej tożsamości i zmaga z niemożnością zakorzenienia.
1) REGION NADSANIA: PRZYSTANEK PRZEMYŚL
Tematy, które w tym regionie zostały podjęte:
– Ukraiński Dom w Przemyślu – „dom dla wszystkich” (historia i współczesność) [Igor Horków]
– Ukraiński folklor muzyczny regionu Nadsania [zespoły „Krajka” i „Krajeczka” wykonujące oryginalny folklor muzyczny Nadsania, zespół HrayBery, którego repertuar to głównie utwory taneczne (kozackie, mazurki, polki i walce) zrekonstruowane na podstawie archiwalnych nagrań zrealizowanych przez ukraińskich badaczy na ziemiach ukraińskich]
– Ukraiński strój ludowy regionu Nadsania [Maria Tucka i kolekcja Perły pogranicza]
– Ukraińska wycinanka regionu Nadsania [Maria Mryczko i projekty wycinankarskie realizowane w ramach działań Domu Ukraińskiego]
W celu realizacji projektu nawiązano współpracę z następującymi organizacjami i grupami w regionie: Dom Ukraiński w Przemyślu (dyrektor Igor Horków), Zespołem śpiewu tradycyjnego „Krajka” (kierowniczka Tatiana Czarna-Nakonieczna), Perły Pogranicza (sekcja zajmująca się tradycyjnym strojem Nadsania – Maria Tucka); Fundacja odrodzenia, badań i rozwoju dziedzictwa kulturowego ziemii przemyskiej „Strywihor”.
2) REGION ŁEMKOWSZYCZNY: PRZYTANEK NOWICA (POWIAT GORLICE)
Tematy, które w tym regionie zostały podjęte:
– Działania mające na celu ochronę oraz propagowanie dziedzictwa kulturowego Łemkowszczyzny prowadzone przez Fundację NOWYCIA im. Stefanii i Michała Markowiczów; malarstwo Nikifora w zbiorach Michała Markowicza [Michał Markowicz Fundacja NOWYCIA]
– Dziedzictwo wsi Łosie; maziarstwo; tradycja łemkowskiej „Watry”; działania dotyczące ochrony dziedzictwa Łemkowszczyzny prowadzone przez Zjednoczenie Łemków w Polsce, problemy tożsamościowe Łemków [Wasyl Szlanta]
– Język Łemków [Anna Czuchta]
– Folklor muzyczny regionu Łemkowszczyzny [Julia Doszna – pieśniarka łemkowska]
– Kamieniarstwo [Szymon Modrzejewski, Stowarzyszenie „Magurycz”]
– Kuchnia [tradycyjna kuchnia łemkowska – Grażyna Betlej-Furman, „Swystowy sad” w Ropkach, Anna Czuchta – Majsternia Karpat w Sękowej]
– Łemkowska „krywulka” [Anna Dobrowolska, prof. Robert Andrzej Dul]
W celu realizacji działań nawiązano współpracę z następującymi organizacjami w regionie: Zjednoczenie Łemków; Fundacja NOWYCIA im. Stefanii i Michała Markowiczów, Stowarzyszenie „Magurycz”, Majsternia Karpat, Gospodarstwo Agroturystyczne „Swystowy sad” w Ropkach.
3) REGION PODLASIA
John Beauchamp i Katarzyna Jagodzińska, członkowie zespołu Europa Nostra Heritage Hub w Krakowie, odwiedzają lokalny skansen Koźliki, gdzie rozmawiają z Jerzym Misiejukiem, jego założycielem, przedstawicielem ukraińskiej społeczności Podlasia. W tym odcinku poznajemy również kilku lokalnych aktywistów i badaczy związanych z Podlaskim Instytutem Naukowym w Bielsku Podlaskim. Słyszymy głos dziennikarza Jerzego Gawryluka, redaktora naczelnego ukraińskojęzycznej gazety „Nad Buhom i Narwoju”, poetki Eugenii Gawryluk, nauczycielek Elżbiety Tomczuk z Bielska Podlaskiego oraz Ireny Wiszenko z Czeremchy, skąd pochodzi zespół pieśni ukraińskiej młodzieży ,,Hiłoczka”. Spotykamy także Marię Ryżyk, przewodniczącą Związku Ukraińców Podlasia.
3 grudnia 2024 roku zakończyliśmy projekt dyskusją panelową zatytułowaną „Niematerialne dziedzictwo Ukraińców w Polsce: Co dalej?”. Spotkanie odbyło się w siedzibie Wydziału Studiów Międzynarodowych i Politycznych Uniwersytetu Jagiellońskiego, który projekt prowadzi, a realizuje go we współpracy z Hubem Europa Nostra.
Z tytułowym pytaniem – Co dalej z tym dziedzictwem, aby przetrwało, aby się rozwijało, aby budziło zainteresowanie, aby było doceniane? – mierzyła się dwunastka reprezentantów społeczności ukraińskiej Nadsania, Łemkowszczyzny i Podlasia. Wydarzenie otworzył profesor Piotr Bajor, Dziekan Wydziału Studiów Międzynarodowych i Politycznych. Dyskusję poprzedziła krótka prezentacja efektów projektu – nagrań, które w dwóch różnych formułach są dostępne do odsłuchania w kanałach prowadzonych przez Hub.
W czasie realizacji projektu podróżowaliśmy, poznawaliśmy wyjątkowych ludzi zajmujących się dziedzictwem kulturowym, dbających o to, aby ukraińskie dziedzictwo niematerialne trwało i rozwijało się, mimo przeciwności. Jednym z celów było opowiedzenie o tych działaniach, miejscach, praktykach i ludziach, którzy za nimi stoją, szerszej publiczności. Nie po polsku, nie po ukraińsku, ale po angielsku, aby osoby spoza tych kręgów językowych, w całej Europie, na całym świecie, mogły się o tym dziedzictwie dowiedzieć.
Stworzyliśmy tryptyk podkastów dźwiękowych, które są częścią serii produkowanej przez Europa Nostra Heritage Hub „Ukraine Heritage Spotlight” – każdy odcinek jest poświęcony innemu regionowi, jaki odwiedziliśmy: Nadsaniu, Łemkowszczyźnie, i Podlasiu. Wszystkie są dostępne do odsłuchania na kanale Spotify „Holistic Heritage”. W podcastach znalazły się jedynie fragmenty rozmów, jakie przeprowadziliśmy, natomiast w całości zamieściliśmy je w naszej nowej przestrzeni: Społecznym archiwum aktywizmu na rzecz dziedzictwa w Europie Środkowej i Wschodniej, które z okazji spotkania miało swoją premierę. Można w nim wysłuchać opowieści osób, które wzięły udział w dyskusji panelowej oraz wielu innych, których spotkaliśmy.
NASZYMY PARTNERAMI W DYSKUSJI BYLI:
– Grażyna Betlej-Furman (Łemkowszcyzna) Kultywuje oraz popularyzuje tradycje kulinarne z rodzinnego, łemkowskiego domu w Ropkach, gdzie prowadzi gospodarstwo agroturystyczne „Swystowy Sad”. Autorka książki „Kuchnia łemkowska z Ropek. Częstujcie się!”
– Anna Czuchta (Łemkowszcyzna) Językoznawczyni, zielarka-fitoterapeutka, wspólnie z Piotrem Jasionem kieruje Stowarzyszeniem Civitas Nostra oraz „Majsternią Karpat”, zlokalizowaną na granicy Beskidu Niskiego
– Igor Horków (Nadsanie) Dyrektor Domu Ukraińskiego w Przemyślu, który od stu dwudziestu lat jest centrum działalności kulturalnej społeczności ukraińskiej regionu Nadsania
– Michał Markowicz (Łemkowszczyzna) Kolekcjoner malarstwa, w tym obrazów Epifaniusza Drowniaka, znanego jako Nikifor. W 2023 roku wraz z żoną Stefanią Markowicz założył Fundację Nowycia – ośrodek ukraińskiej kultury i historii na Łemkowszczyźnie
– dr hab. Dorota Misiejuk (Podlasie) Profesor Uniwersytetu w Białymstoku, realizatorka szeregu projektów i programów z zakresu komunikacji i dziedzictwa kulturowego, redaktor naczelna kwartalnika „Kultura i Edukacja”
– Jerzy Misiejuk (Podlasie) Dziennikarz, redaktor oraz producent telewizyjny i radiowy. Współzałożyciel, współwłaściciel i budowniczy skansenu w Białowieży oraz współzałożyciel i współwłaściciel skansenu w Koźlikach nad Narwią
– Szymon Modrzejewski (Łemkowszczyzna) Zajmuje się renowacją kamiennych nagrobków na cmentarzach wszystkich wyznań i religii a także innych zabytków kultury materialnej na terenie Bieszczadów, Beskidu Niskiego, Gór Sanocko-Turczańskich, Roztocza, Zachodniej Ukrainy i Dolnego Śląska. Laureat Nagrody Dziedzictwa Europejskiego | Nagrody Europa Nostra 2011
– Tatiana Nakonieczna (Nadsanie) Folklorystka, badaczka, lokalna działaczka, od ponad 13 lat kieruje zespołem śpiewaczym „Krajka” i dziecięcym zespołem „Krajeczka”, z którymi poszukuje dawnego brzmienia ukraińskich pieśni polsko-ukraińskiego pogranicza
– Maksym Nakonieczny (Nadsanie) Współtwórca zespołu HrayBery
– Eugeniusz Ryżyk (Podlasie) Dziennikarz radiowy, jeden z twórców Ukraińskiego Pisma Podlasia „Nad Buhom i Narwoju”. Inicjator odrodzenia nauczania języka ukraińskiego na Podlasiu
– Wacław Szlanta (Łemkowszczyzna), Wieloletni działacz Zjednoczenia Łemków w Polsce, organizator sztandarowego projektu tej organizacji – Łemkowskiej Watry w Zdyni (w lipcu 2024 r. odbyła się jej 42 edycja)
– Maria Tucka (Nadsanie) Lokalna edukatorka, wypromowała ukraińskie regionalne stroje Nadsania w tym kolekcję etnograficzną „Perły Pogranicza”. Kieruje sekcją zajmującą się tradycyjnym strojem regionu Nadsanie działającą przy Domu Ukraińskim w Przemyślu
W drugiej części spotkania salę wypełniły dźwięki zespołu HrayBery | ГрайБери. Zespół działa od 2023 roku, przywraca do życia zapomnianą muzykę powstałą na styku dwóch kultur – polskiej i ukraińskiej. Repertuar zespołu to przede wszystkim utwory taneczne (kozaki, kołomyjki, mazurki, polki i walce) zrekonstruowane na podstawie archiwalnych źródeł: nut oraz nagrań audio. Melodie te zostały zebrane przez ukraińskich i polskich badaczy w dorzeczu Sanu oraz w innych częściach Galicji Wschodniej. Instrumenty używane przez zespół (skrzypce, cymbały, bęben i bas) były powszechne na tych terenach już od końca XVI wieku. Nagranie ze spotkania niebawem udostępnimy w Społecznym archiwum.
_ _ _ _ _
Podcast został zrealizowany w ramach projektu „Niematerialne dziedzictwo kulturowe Ukraińców w Polsce: mapowanie i rozpowszechnianie”, prowadzonego przez Wydział Studiów Międzynarodowych i Politycznych Uniwersytetu Jagiellońskiego we współpracy z Europa Nostra Heritage Hub w Krakowie, którym kierowała dr Olgę Kich-Masłej z Zakładu Studiów Polsko-Ukraińskich. Podcasty i produkcja materiałów do archiwum społecznego zostały sfinansowane ze środków Wydziału Studiów Międzynarodowych i Politycznych w ramach Programu Strategicznego Inicjatywa Doskonałości w Uniwersytecie Jagiellońskim.